بیش‌فعالی (ADHD) و نقش کاردرمانی در بهبود تمرکز و رفتار

اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (Attention Deficit Hyperactivity Disorder – ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات رشد عصبی در کودکی است که بر توانایی تمرکز، کنترل تکانه‌ها و تنظیم رفتار تأثیر می‌گذارد.کودکان مبتلا به بیش‌فعالی معمولاً بی‌قرار، حواس‌پرت و تکانشی هستند و در محیط مدرسه یا خانه به‌سختی می‌توانند بر یک فعالیت متمرکز بمانند.اگرچه دارودرمانی و مداخلات روان‌شناختی از مؤلفه‌های اصلی درمان ADHD محسوب می‌شوند، کاردرمانی (Occupational Therapy) نیز نقش بسیار مهمی در بهبود عملکرد روزمره، مهارت‌های توجه، و تنظیم هیجانی این کودکان دارد.در این مقاله، ضمن بررسی ویژگی‌های اختلال بیش‌فعالی، به طور مفصل به نقش و روش‌های کاردرمانی در مدیریت آن می‌پردازیم.

تعریف اختلال بیش‌فعالی ADHD یک اختلال عصبی‌رشدی است که با الگوی پایدار بی‌توجهی، فعالیت بیش از حد و رفتارهای تکانشی مشخص می‌شود.

این رفتارها باید مزمن، شدیدتر از سطح طبیعی رشد کودک، و در بیش از یک محیط (مثلاً خانه و مدرسه) دیده شوند.بر اساس طبقه‌بندی DSM-5، ADHD در سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:

1. نوع عمدتاً بی‌توجه

   (Inattentive Type):

   کودک در تمرکز، سازمان‌دهی و پیروی از دستورالعمل‌ها مشکل دارد.

2. نوع عمدتاً بیش‌فعال-تکانشی

   (Hyperactive-Impulsive Type):

   کودک دائماً در حال حرکت است، نمی‌تواند ساکت بنشیند و بدون فکر عمل می‌کند.

3. نوع ترکیبی

   (Combined Type):

   ترکیبی از علائم بی‌توجهی و بیش‌فعالی دیده می‌شود.

شیوع و اهمیت تشخیص زودهنگام بر اساس پژوهش‌های جهانی، حدود ۵ تا ۷ درصد از کودکان در سنین مدرسه به ADHD مبتلا هستند. پسران بیش از دختران تشخیص داده می‌شوند، اما در دختران نوع بی‌توجه بیشتر دیده می‌شود. تشخیص زودهنگام اهمیت زیادی دارد، زیرا در صورت عدم مداخله، ADHD می‌تواند به مشکلات تحصیلی، کاهش اعتمادبه‌نفس، روابط اجتماعی ضعیف و حتی بروز رفتارهای پرخطر در نوجوانی منجر شود. علائم اصلی ADHD ۱. بی‌توجهی (Inattention)

• 💡ناتوانی در حفظ تمرکز بر یک فعالیت
• 💡اشتباهات ناشی از بی‌دقتی
• 💡گم‌کردن وسایل شخصی
• 💡اجتناب از فعالیت‌هایی که نیاز به تلاش ذهنی طولانی دارند
• 💡حواس‌پرتی نسبت به محرک‌های بیرونی

۲. بیش‌فعالی (Hyperactivity)

• 💡بی‌قراری دائمی و تکان خوردن در صندلی
• 💡دویدن یا بالا رفتن بی‌موقع
• 💡صحبت کردن بیش از حد
• 💡ناتوانی در ساکت ماندن در موقعیت‌هایی که لازم است

۳. تکانشگری (Impulsivity)

• 💡قطع صحبت دیگران
• 💡پاسخ دادن بدون فکر
• 💡دشواری در انتظار کشیدن نوبت
• 💡انجام رفتارهای ناگهانی و پرخطر

علل و عوامل مؤثر در ADHD منشأ ADHD ترکیبی از عوامل ژنتیکی، عصبی و محیطی است.

1. عوامل ژنتیکی

   مطالعات خانوادگی نشان می‌دهد که این اختلال در بستگان درجه‌یک تا چهار برابر بیشتر دیده می‌شود.

2. عوامل عصبی

   ناهنجاری در ساختار و عملکرد بخش‌هایی از مغز مانند قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex) و سیستم دوپامینی نقش مهمی دارند.

3. عوامل محیطی

   قرار گرفتن در معرض سموم دوران بارداری (مانند سیگار یا الکل)، تولد زودرس، وزن پایین هنگام تولد، و استرس‌های اولیه زندگی از عوامل خطر هستند.

پیامدهای ADHD بر عملکرد روزمره ADHD تنها یک مشکل رفتاری نیست، بلکه به طور گسترده بر عملکردهای شناختی و اجتماعی کودک تأثیر می‌گذارد کودکان مبتلا معمولاً:

• 💡در انجام تکالیف مدرسه دچار دشواری‌اند،
• 💡در روابط با همسالان تعارض دارند،
• 💡در مهارت‌های خودمراقبتی (لباس پوشیدن، خوردن، برنامه‌ریزی روزانه) مشکل دارند،
• 💡و ممکن است در بزرگسالی دچار اضطراب یا اختلالات یادگیری شوند.

در اینجاست که کاردرمانی می‌تواند با رویکرد جامع خود، به بهبود عملکرد کلی کودک کمک کند. نقش کاردرمانی در ADHD کاردرمانی به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های عملکردی و خودنظم‌دهی را تقویت کنند و رفتارهای سازگارانه‌تری در محیط‌های مختلف نشان دهند. کاردرمانگر با ارزیابی دقیق نیازهای کودک، برنامه‌ای شخصی‌سازی‌شده برای بهبود تمرکز، کنترل حرکات و مهارت‌های روزمره طراحی می‌کند. اهداف کلی کاردرمانی در ADHD

1. افزایش توانایی تمرکز و توجه پایدار
2. بهبود مهارت‌های برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی و مدیریت زمان
3. کاهش بی‌قراری و رفتارهای تکانشی
4. تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت
5. ارتقای مهارت‌های اجتماعی و خودمراقبتی
6. آموزش والدین برای مدیریت رفتار در خانه

رویکردهای اصلی کاردرمانی در ADHD ۱.رویکرد پردازش حسی (Sensory Integration Therapy) بسیاری از کودکان بیش‌فعال دچار اختلال پردازش حسی هستند؛ یعنی مغز آن‌ها در تفسیر و پاسخ به محرک‌های حسی (صدا، لمس، حرکت) به‌درستی عمل نمی‌کند.کاردرمانگر با استفاده از بازی‌ها و فعالیت‌های خاص مانند تاب خوردن، خزیدن، یا توپ‌درمانی به کودک کمک می‌کند تا سیستم عصبی خود را تنظیم کند و پاسخ‌های حرکتی و رفتاری منسجم‌تری نشان دهد.برای مثال، کودک یاد می‌گیرد که هنگام دریافت تحریک زیاد، آرام شود و در زمان خستگی یا بی‌توجهی، انرژی خود را افزایش دهد.

۲.آموزش مهارت‌های اجرایی (Executive Function Training) کودکان مبتلا به ADHD معمولاً در برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی و کنترل تکانه‌ها ضعف دارند.کاردرمانگر با تمرین‌هایی مانند تقسیم فعالیت‌ها به مراحل کوچک، استفاده از چک‌لیست، و تقویم تصویری به کودک کمک می‌کند تا رفتارهای هدفمند و قابل پیش‌بینی‌تری داشته باشد.۳.درمان بازی‌محور (Play-Based Therapy) بازی ابزاری طبیعی برای یادگیری کودکان است.در کاردرمانی، بازی‌هایی انتخاب می‌شوند که نیاز به تمرکز، رعایت نوبت و کنترل هیجانات دارند (مثل پازل، دومینو، بازی‌های ساختنی).این فعالیت‌ها به بهبود تمرکز و خودکنترلی کمک می‌کنند.

۴.تقویت مهارت‌های حرکتی و هماهنگی بسیاری از کودکان بیش‌فعال در مهارت‌های حرکتی ظریف (نوشتن، بستن دکمه، استفاده از قیچی) دچار مشکل‌اند.کاردرمانگر از تمرین‌های عضلانی، فعالیت‌های هماهنگی چشم و دست، و تمرین‌های تقویتی استفاده می‌کند تا عملکرد فیزیکی بهبود یابد.۵.آموزش خودتنظیمی و آرام‌سازی (Self-Regulation Techniques) یکی از اهداف مهم کاردرمانی، آموزش به کودک برای شناسایی و کنترل احساسات است.از روش‌هایی مانند نفس‌عمیق، تکنیک‌های یوگا، تنفس شکمی، و جدول حالات هیجانی (Zones of Regulation) استفاده می‌شود تا کودک یاد بگیرد در زمان عصبانیت یا هیجان بالا چگونه آرام شود.

۶.

آموزش والدین و معلمان کاردرمانگر با والدین و معلمان همکاری می‌کند تا محیط خانه و مدرسه به شکلی تنظیم شود که تمرکز کودک افزایش یابد.برای مثال:

• 💡کاهش محرک‌های محیطی (تلویزیون، صداهای زیاد)
• 💡استفاده از جدول پاداش و تقویت مثبت
• 💡برنامه‌ریزی منظم روزانه
• 💡فراهم کردن زمان استراحت کوتاه بین فعالیت‌ها

محیط درمان در کاردرمانی ADHD محیط درمان باید پویـا اما ساختارمند باشد.اتاق درمان معمولاً مجهز به وسایل حرکتی مانند تاب، توپ، تخته تعادل، و تجهیزات بازی است.کاردرمانگر فعالیت‌هایی را طراحی می‌کند که نیازمند تمرکز و کنترل حرکتی باشند اما در عین حال برای کودک جذاب و سرگرم‌کننده باشند.شواهد علمی اثربخشی کاردرمانی در ADHD مطالعات متعددی نشان داده‌اند که مداخلات کاردرمانی، به‌ویژه در حوزه‌ی پردازش حسی و آموزش مهارت‌های اجرایی، به‌طور قابل‌توجهی باعث بهبود تمرکز، کاهش رفتارهای بی‌قراری و افزایش عملکرد تحصیلی کودکان ADHD می‌شود.

تحقیقات اخیر نیز نشان داده‌اند که ترکیب کاردرمانی با درمان‌های شناختی–رفتاری و دارودرمانی نتایج بسیار بهتری نسبت به استفاده‌ی منفرد از هر روش دارد.

نقش خانواده در موفقیت درمان مشارکت والدین یکی از مهم‌ترین عوامل در موفقیت کاردرمانی است.کاردرمانگر باید خانواده را در فرآیند درمان درگیر کند تا تمرین‌ها در خانه ادامه یابند.والدین می‌توانند با رعایت چند نکته ساده به بهبود کودک کمک کنند:

• 💡استفاده از جدول زمان‌بندی روزانه با تصاویر
• 💡تشویق به انجام کارها به‌صورت گام‌به‌گام
• 💡پرهیز از تنبیه و استفاده از تشویق مثبت
• 💡ایجاد محیط آرام و قابل پیش‌بینی
• 💡هماهنگی مداوم با معلم مدرسه

آینده و چشم‌انداز درمان بیش‌فعالی قابل درمان نیست اما قابل مدیریت است.بسیاری از کودکان با مداخلات چندرشته‌ای از جمله دارودرمانی، رفتاردرمانی و کاردرمانی، می‌توانند زندگی تحصیلی و اجتماعی موفقی داشته باشند.در سال‌های اخیر، فناوری‌های جدید مانند واقعیت مجازی، بازی‌های دیجیتال درمانی و اپلیکیشن‌های تمرکز به عنوان ابزارهای کمکی در کاردرمانی ADHD استفاده می‌شوند و نتایج امیدوارکننده‌ای دارند.بیش‌فعالی یکی از چالش‌برانگیزترین اختلالات رشدی دوران کودکی است که می‌تواند عملکرد تحصیلی، رفتاری و اجتماعی کودک را تحت تأثیر قرار دهد.با این حال، کاردرمانی با رویکرد جامع خود، امکان بهبود قابل‌توجهی در توانایی تمرکز، کنترل رفتار و استقلال عملکردی فراهم می‌کند.

کاردرمانگر با استفاده از ترکیبی از درمان‌های حسی، شناختی، و بازی‌محور به کودک کمک می‌کند تا انرژی خود را به‌صورت هدفمند مدیریت کند، رفتارهای سازگارانه‌تری نشان دهد و مهارت‌های زندگی روزمره را به دست آورد.

همکاری والدین، معلمان و تیم درمانی، کلید موفقیت در مسیر توانبخشی این کودکان است.